Ansel Adams’ ın geliştirdiği Zone Sistem , nesneler üzerindeki ışığı ve tonları, daha çekim yapmadan önce ayrıntılarıyla incelemek ve nihai görüntünün nasıl olacağını kavrayıp, ona göre pozlama, banyo ve baskı işlemlerini belirlemek anlamına gelmektedir. Amaç kusursuz bir negatif ve kusursuz bir baskı elde etmektir.
Zone sistemde ton aralığı 11 dilime ayrılmıştır ( 0-I-II-III-IV-V-VI-VII-VIII-IX-X )
0 I II III IV V VI VII VIII IX X
I——-I——–I——–I———I———I———-I———I———–I———-I———I
Tam Orta Tam
Siyah Gri Beyaz
Buna göre ;
0
Zone 0 Tam Siyah ( Tam yanmış bir fotograf kartının siyahı )
5
Zone V Orta Gri ( % 18 yansıtma standardına göre üretilen Gri kart’ ın grisi )
Zone X, Tam Beyaz (Hiç pozlanmamış yarı mat bir fotograf kartının beyazı)
Yukarıda gösterilen çizelgedeki her zone ile yanındaki zone arasında ( örneğin ; Zone II ile Zone III arası) bir stop pozlama farkı vardır. Diğer bir deyişle, Zone II ye karşılık gelen pozlama’ dan bir stop fazla pozlamak, fotografı çekilen alanı Zone III ‘e taşımak demektir.
| Zone Sistem örnekleri (Fotoğraflar Ansel Adams) |
Herhangi bir cisim üzerinde Zone VI daki gri tonuna karşı gelen gri bir bölgeden pozometre ile ışık ölçümü yaptığımızda Örtücü hızı 1/60 ve Diyafram açıklığı 11 oldu ise, bunu Zone IV ‘ e taşımak istediğimizde diyafram açıklığını iki stop kısmamız , yani f / 22 yapmamız yeterli olacaktır.
Biliyoruz ki az pozlanmış bir negatif yıkandığında açık çıkmakta – çok pozlanmış bir negatif yıkandığında koyu çıkmaktadır. Dolayısıyla agrandizman baskı sırasında (aynı pozlama süresi ile aynı numara kart kullanıldığında) açık negatif koyu sonuç verecek, koyu negatif ise açık sonuç verecektir. Yani, az pozlanmış negatif koyu bir baskı, çok pozlanmış negatif açık bir baskı verecektir.
Zone sistemle elde edilen kusursuz negatif orta sertlikteki 2 numara kart’ ta en iyi sonucu verecektir. Yani en iyi baskıyı 2 numara kart’ ta gerçekleştirecek şekilde tasarlanmıştır ve çekim aşamasında hangi zone aralıkları negatife aktarılmış ise baskı sırasında da kart üzerinde bütün bu tonlar elde edilecektir.
V. Zone orta gri ( gri kart ‘ ın grisi ) ve 2 numara kart’ da orta griye karşılık gelen tonlamanın en iyi elde edildiği karttır.
V. Zone dan itibaren IV. Zone, III. Zone , II. Zone, I. Zone ve 0. Zone doğru her basamak bir stop daha koyu tonlara (siyaha doğru) gitmekte,
V. Zone dan itibaren VI. Zone, VII. Zone, VIII. Zone , IX. Zone ve X. Zone doğru her basamak bir stop daha açık tonlara (beyaza doğru) gitmektedir.
Kuramsal olarak her ne kadar 0’ dan X’ a kadar zone aralıklarından söz edilse de , I. Zone ile IX. Zone’larda konunun ancak tonlarını görmek olasıdır. Bu ton aralığının önemli bir kısmında detayları ve dokuyu görmek olası değildir. 0. Zone ile X. Zone ise tam siyah ve tam beyaz olacaktır.
| Zone Sistem örnekleri (Fotoğraflar Ansel Adams) |
Doku ve detayları saptayabilmek , ancak II. Zone ile VIII. Zone aralığı arasında mümkündür. Buna karşın Zone III ile Zone VII aralığındaki tonlar çok daha belirgin ve saptanabilir tonlar olduğu için bu aralıktaki tonları esas almak özellikle amatör fotografçıların çalışmalarında kolaylık sağlayacaktır.
Deneyimli bir fotografçı çekim yapacağı alanın ya da konunun her yanından yansıyan farklı ışığı ( açıklıkları – koyulukları ) gözden kaçırmaz ve ışığı birbirinden farklı olan bölgelerden ayrı ayrı ölçüm alır. Ama unutulmamalı ki pozometreler %18 griye göre , yani Zone V. i esas alarak ölçüm yapmaktadır. Zihinlerde orta griden ( Zone V. ten ) itibaren en az bir – iki stop açığı ile en az bir – iki stop koyusu zaten yer etmiştir. Dikkat edilmesi gereken en önemli husus, detay ve doku görülebilen (detay ve doku alınabilen) en koyu alanı esas alıp , pozlama süresini ( örtücü hızını ) ve diyafram açıklığını oraya kaydırmaktır. Belirlenen bu koyu alandan ne kadar doku ve detay isteniyorsa , o ölçüde pozlama Zone III’ e , veya Zone II’ ye kaydırılır. Bir manzara ( peyzaj ) fotografı çekilirken, ışığı yeterli olan gri kayalık bir bölge ile ağaçlar ve ağaçların gölgeleri bulunduğunu varsayalım. Ağaç gölgelerindeki taş, çalı, toprak ve ot detayları gözle görülebiliyorsa ve bu detaylarla dokunun negatifle saptanması isteniyorsa, gölge alandan ışık ölçülür. Varsayalım pozometre 1/30 sn. örtücü hızı ile 8 (f) diyafram açıklığı tesbit etti. Gölge alanlardaki detayları film yüzeyine saptayabilmek için Zone III. e kaydırılması gerekir. Makinadaki pozometre veya el pozometresi % 18 griye göre , yani Zone V. e göre ölçüm alacaktır. Bu ölçümden yararlanarak pozlama Zone III. e kaydırılacaksa, Zone V. ile Zone III. arasında iki stop fark olduğu hatırlanarak ya diyafram açıklığı 8 den 16 ya veya örtücü hızı 1/30 sn. den 1/125’ e çekilmelidir.
Eğer ilk ışık ölçümü gölge alanlardan değil de , ışıklı bir yüzeyden ( gene detay okunabilen bir alan ama en ışıklı alan olsun) alınmış olsaydı bu kez, az önce yapılanın tersi yapılarak, Zone III. e kaydırmak yerine , Zone VII. ye kaydırılacaktır. Işıklı alandan pozometre 1/500 sn. örtücü hızı ile 22 (f) diyafram açıklığı saptadı ise (gene Zone V. e göre ölçüm alındığı hatırlanarak ) Zone VII. ye doğru iki stop kaydırılması gerekecektir. Bu durumda ya örtücü hızı 1/500 sn. den 1/125 sn. ye veya diyafram açıklığınızı 22 den 11’ e taşınmalıdır.
Ancak , yukarıda da belirtildiği gibi fazla ışıklanan yüzeyler yerine , az ışıklanan yüzeylerin esas alınıp Zone Sistem’ in kullanılmasının daha uygun olduğu unutulmamalıdır.
Yoğun ışık yansıtan kar, su , ….vb yüzeylerden ışık ölçtükten sonra genellikle diyafram veya enstantanenin iki stop açılması önerilir. Bunun tam tersi durumda , yani az ışık yansıtan koyu ve siyah yüzeylerden ışık ölçtükten sonra da iki stop kısılması önerilir. Çok ışık yansıtan yüzey, eğer açık ve berrak bir havada gün ışığının yoğun olduğu durumlarda bu kez ışık koşulları üç stop açılmasını veya gün ışığının çok etkili olmadığı kapalı havalarda ise ışık koşulları sadece bir stop açılmasını gerektirebilir. Tersi durumda ; yani koyu siyah ve az ışık yansıtan yüzeyler eğer kapalı havada ise ve gün ışığı çok etkili değilse üç stop kadar kısılması ama gün ışığı çok etkili ise bir stop kısılması gerekebilir. Çoğu amatör fotografçı da bunu bilir ve çekimlerinde uygular. Dikkat edilecek olursa bu uygulama aslında Zone aralıkları arası kaydırmalardan başka bir şey değildir. Tek fark, bu kaydırmaları yaparken üretici firmanın belirlediği film hızı ile film yıkama süresini uyguluyor olmasıdır. Zone Sistem uygulamasında esas olan; Film hızının, film yıkama süresinin ve sıcaklık derecesinin, kart banyo süresinin ve yıkama sıcaklığının çok hassas bir şekilde fotografçı tarafından belirlenmesidir. Bunu yaparak da fotografçı , mükemmel bir negatif ve mükemmel bir baskı elde etmeyi umar.
Unutulmamalıdır ki her nesne veya yüzey, doğru pozlandığı ölçüde en iyi sonuçlara ulaşılır ve bütün detaylar film yüzeyine saptanabilir. Eksik veya fazla pozlandığı ölçüde de , o kadar detay kaybı olacak , o kadar kötü negatif elde edilecektir. Bunu bir an için şöyle düşünün. Homojen aydınlanmış ve Zone V. e isabet eden grilikte yüzeye sahip bir nesneden pozometrenizle ölçüm aldınız, bu yüzeyde hiç bir gölge veya fazla ışıklanmış yer olmasın. Bütün alan homojen ışığa sahip ve yüzey orta griyi gösteriyor olsun. Zone V. e isabet eden (%18 gri) bu yüzeyi pozometreniz doğru saptayacaktır ve oldukça iyi bir negatif elde edecek, negatifinizde yüzeydeki bütün detayları görebileceksiniz. Ancak , iki stop eksik veya fazla pozladığınızda bu kadar iyi bir negatif elde etmeniz olanaksızlaşmıştır. Banyo sırasında veya karta aktarma (baskı) sırasında ne kadar hünerli olursanız olun, negatifin yüzeyine saptanamamış olan bu detayları elde etmeniz olası değildir.
Zone sistemdeki temel amaç, fotografçının çekim öncesi, fotografını çekmeyi düşündüğü alanın her noktasındaki ışığını, detaylarını ve tonlarını kendi zihninde şekillendirmesini veya buradan elde etmek istediği sonuçları önceden zihninde oluşturarak, koşulları kendi istemleri doğrultusunda biçimlendirmesini sağlamaktır.
Bu öngörü ve saptamayı başarılı bir şekilde yapabilen bir fotografçı için deklanşöre basmadan önce, kullandığı filmin hızının saptanması ve bu doğrultuda filmin doğru pozlanması ile aynı filmin doğru banyo edilmesi önem kazanmaktadır.
Film hızı (asa değeri) deyince hemen hepimizin aklına film kutularının (kasetlerinin) üzerine üretici firma tarafından yazılı hız gelmektedir şüphesiz ( 50 asa, 100 asa, 125 asa, 200 asa , 400 asa…….vb.) Film banyosu dendiğinde de gene aklımıza banyo kimyasallarının kutularında üretici firmalarca yazılmış olan sulandırma miktarları ile film kutularında yazılı olan sıcaklık dereceleri ve geliştirme süreleri gelecektir.
Bütün bu değerleri belirleyen üretici firmalar ‘ ın belirlemelerini bir yana koyup , hem film hızınızı , hem banyo sürenizi ve hatta makinanızın pozometresini kendi gerçekliğinize göre, yani kendi saptamalarınıza göre yeniden belirlemelisiniz.
Unutmamalı ki, birden fazla firmanın birbirinden farklı onlarca filmi var, birden fazla banyo solüsyonu var ve her firmanın seriler halinde ürettiği onlarca fotograf makinası ile bunlara ait pozometreler var. Kullandığınız her ekipman ve malzemeyi üretici firmaların saptamalarına göre değil , kendi koşullarınıza göre mutlaka test etmelisiniz ve elde edeceğiniz bu sonuçlara göre işlem yapmalısınız.
Karanlık oda çalışmaları sırasında , kullanacağınız küçük test kartlarının mutlaka nihai baskıyı yapacağınız kartın bulunduğu kutudan alınması gerektiğini , aynı numara kart olması , aynı mat-parlak yüzeye sahip olması , farklı markalardaki kartları birbirinin test kartı olarak kullanmanıza uygun olmadığı gibi , kartınız aynı marka bile olsa bundan kaçınmanız gerektiğini altını çizerek hatırlatmak istiyorum. Kartın markası ve sertlik derecesi (numarası) aynı olsa bile test kartının mutlaka baskı için kullanacağınız kartın kutusundan alınması gerektiğini söylerken, üretim tarihlerinin farklı olabileceği, üretim bant’ ının farklı olabileceği, üretim koşullarının (nem oranı,ısı, ışık, hammadde…….vs) farklı olabileceği…vb varsayımlardan yola çıkmaktayım. Bu türden farklılıklardan doğacak sorunları minimum’ a indirebilmek için, mutlaka test kartınızın son baskıyı yapacağınız kartın kutusundan alınması gerektiği konusunda zihniniz açıksa, benzer varsayımların gerek fotograf makinaları, lensler ve pozometreler için ve gerekse filmler ve banyo kimyasalları için de aynı ölçüde geçerli olabileceği sonucuna varacaksınız. İşte bu nedenlerden dolayı fotografın her aşamasında testler yapılmalı ve bu testlerden elde edilecek verilerle hareket edilmelidir.
Zone Sistem uygulayarak fotograf yapmak isteyen birinin temel prensip olarak şu sorulara yanıt bulmaya çalışması gerekir. Kullandığınız filmin hızını (duyarlılığını-asa değerini) bilmiyorsunuz, bu filmin banyo süresini ve banyo sıcaklık derecesini bilmiyorsunuz. Kullandığınız kartın banyo süresini ve sıcaklık derecesini bilmiyorsunuz. Ne yaparsınız? Fotografçı bu soruların yanıtlarını bulabildiğinde , zone sistemi fotograf üretiminde kullanıyor demektir.
ZONE SİSTEM UYGULARKEN ÖZEN GÖSTERİLMESİ GEREKEN KOŞULLAR
1) Fotograf makinası (gövde) değiştirilmeyecek, hep aynı makine kullanılacak. Gövde değiştirildiği takdirde aşağıda anlatılacak testlerin tamamının bu yeni gövde için yeniden yapılması gerekir.
2) Objektif değiştirilmeyecek, hep aynı objektif kullanılacak. Değişken odaklı (zoom) objektif kullanılmayacak. Kullanılabilecek en uygun objektif olarak 50 mm. normal bir objektif önerilir. Ancak, geniş açı (örneğin; 35 mm.) veya dar açı (örneğin; 105 mm.) diğer objektifleriniz de varsa ve bunları da kullanmak istiyorsanız, bunlar için de ayrı ayrı testler yapmalısınız. Zone sistem uygulamıyorsanız bile değişken odaklı (zoom) objektifler yerine,sabit odaklı objektifleri ayrı ayrı edinmenizin ( örneğin; 28 mm. 35 mm. 50 mm. 85 mm. 105 mm. 210 mm. 300 mm. gibi herbirinin tek tek bulunduğu bir set ) ve bunları çantanızda tek tek bulundurup, her birini gerekli olduğu anda çıkartıp makinanıza takarak kullanmanız daha iyi sonuçlar almanızı sağlayacaktır.
Aynı şeyleri kart kullanımı için de hatırlatmakta yarar görüyorum. Multigrade bir kart kullanmak yerine farklı sertlik derecelerine sahip ( Örneğin ; 0 numara kart , 1 numara kart, 2 numara kart, 3 numara kart, 4 numara kart, 5 numara kart gibi …) en çok gereksinim duyduğunuz hangileri ise onları ayrı ayrı bulundurmalısınız) birden fazla kart bulundurmayı tercih etmelisiniz. Multigrade kart kullandığınızda agrandizör objektifinin önüne (objektifle kart arasına) konacak her yeni multigrade filtre ile yeni bir kart hızı, yeni bir gren yapısı elde etmeyi bekliyor olacaksınız. Kartın gren yapısı bu filtre aracılığıyla her defasında değişecek , aynı kart bir filtre ile ince gren verirken bir başka filtre ile iri gren verecek beklentisi tümüyle yanlış olmamasına karşın, ayrı ayrı gren yapısına ( ayrı ayrı duyarlılığa) sahip kartlardan daha iyi sonuç almayı beklemek, zoom objektif kullanmak yerine objektifleri tek tek edinmeyi tercih etmek kadar tutarlı bir davranış olacaktır.
Bu noktadan hareketle, film ötelemek ya da film zorlamak diye de anılan, ancak yukarıdaki örnekleri hemen çağrıştıran yönteme dair bazı hatırlatmalar yapmak istiyorum. Öncelikle beklentilerinize (almak istediğiniz sonuçlara) en uygun film hızını seçmelisiniz. İri gren elde etmek istiyorsanız yüksek hızlı filmleri (örneğin; 400 asa, 800 asa gibi), ince gren elde etmek istiyorsanız düşük hızlı filmleri (50 asa , 100 asa, 125 asa gibi) tercih etmelisiniz. Bunun gibi daha pek çok istem için (yüksek kontrast sağlamak ya da düşük kontrasta ulaşmak, naif sonuçlar almaya çalışmak ya da sert etki elde etmeyi istemek…. gibi) bu isteminizi karşılamaya en uygun filmi tercih etmelisiniz. Eğer böyle istemleriniz yok ise, sadece değişken ışık koşullarında rahatlık sağlamak üzere farklı film hızlarını kullanmak isteminde iseniz, her filmi ayrı ayrı bulundurmanız daha uygun bir seçenektir. Zoom objektifler yerine objektifleri tek tek edinmek gibi, multigrade kart yerine her numaradaki kartı ayrı ayrı kullanmak kadar , film zorlamak (ötelemek) yerine farklı hızlara sahip filmlerle çalışmak ve istemlerimize en uygun olanını kullanmak daha tutarlı bir yaklaşım olacaktır. Zorlanmış bir filmi farklı yıkama süresine tabi tutarak elde edilecek sonuca göre,bu filmin zorlandığı hıza sahip bir başka film kullanılarak elde edilecek sonuç bekleneni daha iyi verecektir. Varsayalım 200 asa bir filmi 800’ e zorladınız. Yani filminizi iki stop ötelediniz. Dolayısıyla filminizi aslında iki stop eksik pozladınız. Bir başka deyişle 200 asa film kullanırken pozometreniz f/16 ya 1/8 sn. örtücü hızı veriyorken, filminizin hızını 800’ e zorladığınızda f/16 sabit kalmak koşuluyla örtücü hızınız 1/30 sn. olacaktır. Bunu yaparak aslında mevcut filminizi iki stop eksik pozlamış oldunuz. İki stop eksik pozlanmış bir negatif ( kullanılan filmin negatif olduğunu düşünürsek) çekimi yapılan mekandan,alandan ya da objeden pek çok detayı algılamamış (kaydetmemiş) olacaktır. Sonuç bu iken, filmin banyo süresini değiştirerek film yüzeyine aktarılamamış detayları elde etmek olanaklı değildir. Bunun yerine 800 asa bir film kullanılsa idi, filmin gren yapısı iri olduğu için zaten gene pek çok detay yitirilmiş olacaktır elbette. İnce gren bir filmin kaydedeceği detay kadar başarılı bir şekilde iri gren bir filmle detay kaydetmek mümkün değildir. Ancak 800 asa bir film kullanılarak elde edilecek detay kadar, zorlanmak suretiyle 800 asa gibi kullanılmış bir filmin detay kaydetmesi de mümkün değildir.
Bütün bu uyarılar Zone sistem uygulanmıyor olsa bile dikkate alınmalıdır. Zone sistem uygulayan fotografçılar için ise vazgeçilmez prensiplerdir.
3 ) Kullanılacak filmin markası ve hızı (duyarlılığı) hep aynı olmalıdır. Örneğin ; 100 asa Ilford veya 400 asa kodak. Eğer birden fazla marka veya birden fazla hıza sahip film kullanılacaksa bu filmler için de testler gerçekleştirilmek zorundadır. Marka aynı kalsa bile filmin hızı değiştiğinde ( örneğin ; Ilford 100 asa ve Ilford 125 asa) mutlaka bu yeni film de test edilmek zorundadır.
4) Kullanılacak film banyo solüsyonu (kimyasalı) ve yıkama sıcaklığı ile yıkama süresi hep aynı olmak zorundadır. Örneğin banyo solüsyonu D-76 ise, sürekli D-76 ile yıkanmalıdır. Eğer yıkama solüsyonu değiştirilecekse veya farklı zamanlarda birden fazla solüsyon kullanılıyorsa , bu solüsyonlarla da mutlaka testler gerçekleştirilmelidir.
Yıkama süreleri ve sıcaklık dereceleri de testlerle bir kez belirlendikten sonra , sürekli aynı yıkama süresi ve sıcaklık dereleri kullanılacaktır.
5) Kullanılacak kartın markası ve sertlik derecesi (duyarlılığı-kart numarası), parlaklık ya da matlık derecesi, kağıt ya da plastik tabanlı oluşu, hep aynı kalmalıdır. Şayet kartın markası veya aynı kart bile olsa, numarası …..vs. değiştirilecekse yeniden test edilmesi ve ona göre kullanılması gerekir.
6) Kart banyo solüsyonu ve yıkama süresi ile yıkama sıcaklık derecesi hep aynı kalmalıdır. Bu da değiştirildiğinde yeniden test edilmeyi gerektirir.
7) Kart baskısı sırasında agrandizör şase yüksekliği hep aynı kalmalıdır. Bu değiştirildiği taktirde, testlerde yanılgılara yol açacaktır. Agrandizör objektifi aynı olmalı ve diyafram açıklığı da sabit tutulmalı, değiştirilmemelidir. 8 (f) diyafram açıklığı kullanmanızı öneririm.
Bu açıklama ve uyarılar özellikle amatör fotografçıların dikkate alması gereken önemli noktalardır. Tabaka film kullanan büyük ve orta format makinalarla aşağıda açıklayacağımız testleri gerçekleştirmek daha kolay iken, 35 mm. film kullanan amatör kameralar için testleri gerçekleştirmek biraz daha zahmetli olacak ve daha fazla dikkat gerektirecektir. Bir kez herhangi bir test yöntemini kavramış ve uygulamış bir fotografçı , bir miktar çaba ile kendisine özel test yöntemleri de üretebilir. En önemli husus; filmimizin hızını bilmediğimizi varsayarak bunu saptamaya çalışacağımızı, filmimizin yıkama süresini ve sıcaklık derecesini bilmediğimizi varsayarak bunu saptamaya çalışacağımızı, kullandığımız kartın yıkama süresini ve sıcaklık derecesini bilmediğimizi varsayarak bunu saptamaya çalışacağımızı biliyor olmamızdır. Bu ip uçlarından sonra, fotografı bir yaşam biçimi haline getirmiş deneyimli birinin, herhangi bir örnek bulunmaksızın bile kendi yöntemini geliştirebileceği kanısındayım.
FİLM HIZI, FİLM YIKAMA SÜRESİ VE KART YIKAMA SÜRESİNİN TEST EDİLMESİ
Test, dış mekanda (gün ışığında) ama kapalı bir havada (homojen ışıkta) yapılırsa daha tutarlı sonuçlar elde etmeyi sağlayacaktır. Bu testten sağlıklı sonuçlar elde edebilmek için gerekli olan malzeme ; bir gri kart, dokulu yüzeyi olan bir inşaat biriketi veya duvar yüzeyi ya da dokulu yüzeyi olan bir havlu…vs olabilir. Makina sehpaya bağlanır ve objektifin karşısına gri kart ( net olmasının önemi yok, objektif gri kart dışında hiçbir şey görmemeli ) konur. Gri kartın yüzeyine ışık homojen düşmelidir (parlama veya gölgelenme olmamalı). Objektifdeki netleme bileziği sonsuz konumuna getirilir. Diyafram en kısık durumuna alınır ( 16 – 22 diyafram ). Ölçüm yapılır ve bu en kısık diyaframa karşılık gelen örtücü hızı (enstantane) tespit edilir. Veya sabit diyafram almak yerine , sabit örtücü hızı (örneğin 1/60 sn.) kullanılarak , bu örtücü hızına karşılık gelen diyafram değeri tesbit edilir. Ancak örtücü hızı 1 tam saniye ve altına inmemeli, 1/500 sn. ve üstüne çıkmamalıdır. Çünkü 1/15 ile 1/30 enstantane arasındaki bir stop fark daha hassas ve doğru gibi görünmesine karşın, 1/500 ile 1/1000 enstantane arasındaki bir stop fark’ ın bu kadar hassas ve doğru olduğu şüphe götürür.
O nedenle 1/250 sn. lik örtücü hızını aşmamaya ve 1 / 2 sn. lik örtücü hızının altına da düşmemeye dikkat edilmelidir. Çünkü 1 tam saniye ve daha yavaş örtücü hızlarının da kullanılacak filmler yönünden tam olarak karşılıklarını bulabildikleri söylenemez.
Işık koşulları ne olursa olsun gri kart ölçümünden elde edilen pozlama verileri Zone V. e ( orta gri’ ye ) karşılık gelecektir.
Zone 0. ın gün ışığına çıkartılmış ve tamamen yanmış bir kartın tam siyahı olduğunu ve dolayısıyla negatiften elde edilen görüntüden uzak olduğu, Zone X. un ise hiç ışık almamış bir karttaki tam beyazla örtüştüğü hatırlanmalı.
Dolayısıyla film üzerinde ışığın ( pozlanmışlığın ) ilk hissedildiği Zone bölgesi olan, maksimum siyahtan bir durak önceki Zone I. tesbit edilmelidir. Zone V ile Zone I arasında 4 stop fark vardır. Bu itibarla eğer testler doğru ise Zone V. ten yola çıkarak 4 stop eksik pozlandığında Zone I. i elde etmek gerekir.
Film kutusunda üretici firmaca belirtilen film hızını esas alın ve makinanızın asa değerini buna ayarlayarak ölçüm yapın. Bu ölçüm % 18 lik gri ‘ yi verecektir. Diyaframınızı 4 stop kısarak (veya örtücü hızınızı 4 stop artırarak) bir ölçüm daha yapın. Sonra bu değerden sırasıyla; yarım stop eksik – bir stop eksik – yarım stop fazla – bir stop fazla olmak kaydıyla deklanşöre basın ( eğer makinanızda üçte bir stop aralığı var ise, yarım stop yerine üçte bir stop kullanmanız daha iyi olacaktır).
Ancak bunu yaparken her deklanşöre bastıktan sonra bir kez de objektifin kapağını kapatıp gene deklanşöre basın ki her pozlanmış karenin yanında birer de pozlanmamış (boş) kare bulunsun negatifinizde.
Aynı işlemi , filminizi makinadan çıkartmadan önce bir kez de dokulu yüzeyi olan (örneğin; bir havlu ile) tekrar edin. Sonra filmin kalan kısmını iç mekanda veya dış mekanda çeşitli çekimler yaparak tamamlayın ki yıkama esnasında filmi kesmek zorunda kalmayasınız. Bunun yanısıra, filminizde boş kare sayısı çoğaldığında yıkama sırasında kimyasalların negatifinizdeki pozlanmış kareler üzerindeki etkisinin artacağını da unutmayın.
Filminizi tamamladıktan sonra her zaman kullandığınız banyo solüsyonu ile ve üretici firmanın kullandığınız film için belirlediği süre ve sıcaklık derecesiyle yıkayın. Filminiz kuruduktan sonra bir Densitometre yardımıyla( negatif yoğunluğunu ölçmek için en iyi yöntemdir ) ile yoğunluk ölçün. Ancak densitometre yok ise göz ile her pozlanmış kare ile yanındaki pozlanmamış ( beyaz ) kareyi karşılaştırın ve en az görüntü yoğunluğu bulunan kareyi tespit edin. Gri kart çekimlerinin olduğu en az yoğunluktaki kareyi saptadıktan sonra, testinizden emin olmak için havlu çekimlerinizin bulunduğu karelerden de yararlanın.
Şayet en az yoğunluk içeren kare 4 stop eksik pozladığınız kare ise film kutusunda belirtilen film hızı sizin uygulayacağınız hız olacaktır. Şayet istediğiniz yoğunluk burada değil de örneğin bundan yarım stop ( veya üçte bir stop) fazla pozlanan karede ise , film kutusunda belirtilen hızdan üçte bir oranında daha yavaş bir film olduğunu kabul edip, makinanızdaki hız ayarını buna göre düzeltin. Örneğin ; bu testi yaptığınız film 100 asa bir film idiyse, bu testten sonra yukarıdaki veriye göre makinanızın asa ayarını 50 ye almanız gerekir. Ancak, en az yoğunluk içeren kare yarım stop eksik pozlanan kare ise bu kez makinanızın asa ayarını 100 yerine 150 ye alacaksınız.
Test etmenin mantığını bir kez bu çerçevede kurabildikten sonra , filmlerin size göre gerçek hızını saptamanız son derece kolay olacaktır.
Bir densitometreniz yoksa , filmi kendi gözünüz ile tesbit etmelisiniz ve bunu yaparken, yoğunluğu en düşük kareyi ( en az pozlanmış kareyi ) tesbit ederken çok dikkatli olup, hiç hata yapmamaya özen göstermelisiniz.
Daha başlarken, Zone 0 ile Zone II aralığının, koyu bölgelerdeki (siyahtaki) tonları verebildiğini, ancak dokuyu ve detayları veremediğini , detayları ve dokuyu ancak Zone III ‘ den itibaren belirgin bir şekilde görebileceğinizi ,
Zone X ile Zone VIII aralığının da açık bölgelerdeki (beyazdaki) tonları verebildiğini , beyazdaki detayları ve dokuyu veremediğini, detayları ve dokuyu ancak Zone VII ‘ den itibaren belirgin bir şekilde görebileceğinizi söylemiştim.
Bir başka yöntem de doğrudan makinanızdaki ASA ayarı ile oynayarak test almaktır. ( Özellikle bazı elektronik makinalarda gerek asa ayarı’ nın 10’arlı dilimleri içererek çok dar aralıkları göstermesi, gerekse örtücü hızının 1/45 , 1/90….gibi dar aralıkları göstermesi , bu yöntemi kullanılabilir hale getirmektedir ) Bu test’ i yaparken de gene gri kart ve dokulu yüzeyi olan bir duvar veya kumaş kullanabilirsiniz. Makinanın ve gri kartın karşılıklı duruşlarını hiç bozmadan çekim yapmalısınız. Örtücü hızı veya diyafram açıklığı’ndan biri sabit bırakılıp, diğeri her asa ayarı değişikliğine göre oluşacak yeni pozlama duruma göre değiştirilerek çekimler yapılır. Gene her kareden sonra bir tane boş kare bırakarak çekimlerinizi yapın. Önce film kutusunda yazılı firmaca belirlenmiş hız’ ı esas alın. Örneğin filminiz 200 asa bir film ise, makinanızın asa değerini 100’ e alıp ilk kareyi çekin ve ardından objektif kapağını kapatarak bir kare boş çekin . Sonra % 25’ lik dilimler halinde sırasıyla 175 asa’ ya alıp bir kare çekin ve gene bir kare boş çekin. 150 asa’ ya alıp bir kare çekin ve bir kare boş çekin. 125 asa ile çekip tamamlayın. Ardından tersine dönüp aynı şeyleri 225 asa ve 250 asa …….devam ederek tekrar edin. Elektronik makinalarda bu değerler 10’ arlı dilimler halinde yapılabildiğine göre, 190 asa, 180 asa, 170 asa, 160 asa ve 150 asa ile devam ederek çekim yaptıktan sonra, tersine dönüp 210 asa, 220 asa, 230 asa, 240 asa ve 250 asa ile……devam ederek çekimlerinizi yapabilirsiniz.
Test gerçekleştirildikten sonra üretici firmanın belirlediği süre ve sıcaklık ile filminizi yıkayıp densitometre yardımıyla, Kodak’ ın Gri Skalasını kullanarak veya gözünüzle ( gri kartı yanınıza alarak ) Zone V ‘ teki Orta Gri’ yi ( Gri Kartın grisini) hangi karede saptayabildiğinizi bulun. Bu kare hangi asa değeri ile çekilmiş ise bu film için yeni hızınız (asa) bu hızdır. Testinizden emin olmak için, çekimlerini yaptığınız dokulu yüzeyi olan diğer nesne (havlu) nin olduğu kareleri de kontrol edin.
Orta gri saptamasından emin olduktan sonra, bu kez en az yoğunluk içeren kareyi saptamak üzere yukarıdaki ilk örnekte olduğu gibi I. Zone gelmek için 4 stop eksik pozlama (ilk örnekte 4 stop kısmıştık) için makinanın asa ayarını 3200’ e alın. İlk çekimi 3200 asa ile yaptıktan sonra çeyrek dilimler halinde asa ayarını sırasıyla, önce ileriye doğru 4000 – 4800 ve 5600’ e , sonra geriye doğru 2800 – 2400 ve 2000’ e alarak (arada boş-pozlanmamış kareler bırakmak suretiyle) çekimlerinizi yapın. Filmi yıkadıktan sonra yukarıdaki ilk örnekte olduğu gibi yoğunluğu en az olan kareyi bulun. Bu size filminizin yeni asa değerini verecektir.
Çok daha hassas sonuçlar elde etmek için, yani yanılma payını minimuma indirebilmek için her iki yöntemi de aynı anda kullanıp , çıkan negatiflerin ve alınan sonuçların birbirini kontrol etmesini sağlamak daha doğru olacaktır. Kısacası her iki yöntem de kullanılarak, yapılan testlerin de test edilmesi sonucu çıkacaktır ki bu da maksimum iyi sonuç demektir.
Tabaka film ( örneğin 18 x 24 yahut 25 x 25 boyutunda tek plaka halinde filmler ) kullanmadığınıza göre test aldıktan sonra zaten filminizi tüketmiş olacaksınız. Bu durumda film hızının saptanması bir işe yaramayacak ve her aldığınız filmi sadece test edip istediğiniz çekimleri yapamayacakmışsınız gibi görünmekte. Çünkü kullandığınız film 35 mm. bir film ve 36 kareden oluşmakta. Filmin test edildikten sonra kesilmesinin pek doğru olmadığını söylemiştim.
Ancak, filminizi test karelerini bölmeden ( mekanik makinalarla yapılması daha kolaydır, elektronik makinalarda problem çıkacaktır ) ve film kasetini kırmadan ( filmin ışıklanmaması için ) test karelerini kesip aldıktan sonra kalan kısmı buradan elde ettiğiniz veriler doğrultusunda elbette kullanabilirsiniz. Elektronik makinaların bir bölümü bütün filmi önce film kasetinden tamamen boşalttıktan sonra, çekim yaptıkça kasetin içine yeniden toplamakta , bir diğer kısmı böyle yapmamakla birlikte her iki türden elektronik makina da filmi geriye sararken kasetin içine tamamen topladıkları için, kaset kırılarak filmin çıkartılmasına neden olmaktadır. Başka aparatlar kullanılarak filmin ucu kasetten çıkartılabilse bile , bu kez de test için kullandığımız kısmının ne kadar olduğu konusunda ( yani filmi neresinden keseceğimiz konusunda) problem çıkmaktadır.
Bu durumda yapılacak en iyi şey, aynı marka ve aynı hız ( asa ) da, üretim tarihleri aynı olan birden fazla film bulundurmak ve bir tanesi ile test işlemini gerçekleştirdikten sonra diğerleri ile ( geniş bir zamana yaymadan ) çekimleri gerçekleştirmek olacaktır. Filmlerinizi birkaç hafta içinde tüketmelisiniz ki , bekleme sürelerinde bayatlama , nem….vb. nedenlerden dolayı hızlarında farklılık oluşmasın.
Yukarıda anlatılan yöntemlerden hangisi ile test yaparsanız yapın önemli olan , size ve ekipmanınıza en uygun olan yöntemle test işlemlerinizi yapmış olmanız ve bu yöntemde yeterince deneyim kazandıktan sonra , gerek aynı markanın farklı hızdaki filmlerini ve gerekse diğer markaların farklı hızdaki filmlerini ihtiyaç duyduğunuz takdirde kolayca test edebiliyor olmanızdır.
Bu aşamada şunu önemle belirtmeliyim ki , makinanız – objektifiniz ( değişken odaklı zoom objektifler kullanmayın) – yıkama solüsyonunuz – yıkama süreniz ve sıcaklığınız – baskı sırasında agrandizör yüksekliğiniz , agrandizör objektifinin ( objektif de aynı kalmalı ) diyafram açıklığı ve ampulunün gücü – kulandığınız kartın markası , numarası ve banyo süresi hep aynı kalmalı, yani sabit olmalıdır.
Seçtiğiniz film üzerinde yukarıda size uygun olan yöntemle testinizi gerçekleştirip, makinanızın o film için uygun olan hız dilimini belirlediniz .( Unutulmamalı ki, aynı testi beş ayrı marka makine ve farklı açı objektiflerle ve aynı koşullarda yaptığınızda, her biri ile farklı hız’ lar saptamanız olasıdır. Dolayısıyla sizin belirlediğiniz hız, kendi makinanızda -üzerinde bulunan objektif sabit kalmak koşuluyla – uygulayacağınız hız’ dır ).
Bu saptamadan sonra , simdi filminizin yıkama süresini saptamak durumundasınız. Bu durumda yapılacak en doğru şey , yeni hız ayarınızla aynı filmin ikinci kasetini makinaya takıp yeniden test çekimleri yapmaktır.
Bu aşamada akla gelecek ilk şey , yukarıdaki test yöntemlerinden birini en az altı kez tekrar ettikten sonra, herbirini tamamladıkça tanka koyup sırasıyla standart yıkama süresinin 15’ er saniyelik dilimler halinde 3-4 kez kısaltılması ve yine 15’ er saniyelik dilimler halinde 3-4 kez uzatılması olacaktır. Örneğin ; standart yıkama süresi 9 dk ise , sırasıyla 8 dk.45 sn. – 8dk.30 sn. – 8 dk.15 sn. ve 9 dk.15 sn. – 9 dk.30 sn ve 9 dk.45 sn. lik sürelerde ayrı ayrı ve aynı sıcaklık derecesiyle yıkamak gibi.
Zone sistem testleri için zone sistemi kullanan fotografçıların önerdiği yöntemlerin çoğu (35 mm. film için) çok miktarda film tüketilmesini gerektirmektedir. Test maliyetinizi minimum seviyeye indirebilmeniz ve yaptığınız testlerden alacağınız sonuçlarda da maksimum isabet kaydetmeniz için önereceğim yöntem şu olacaktır.
İlk karede bir gri kart’ ın çekimini yapın ( gri kartın net olmasına özen gösterin). Sonra bir boş kare (objektif kapağını kapatmak suretiyle) çekin. Sonra dokulu yüzeyi olan bir materyal bulun ( inşaat biriketi, dokulu bir duvar veya telis gibi, havlu gibi dokulu yüzeyi olan bir kumaş ) bunu önce makinanızın ( diyafram sabit kalsın 5,6 veya 8 olsun ) verdiği örtücü hızı (enstantane) ile bir kare çekin. Bir kare gene boş çekin. Sonra iki stop ( enstantane ayarıyla) kısın ( Zone III’ e gelmek için ) ve bir kez daha çekin. Sonra iki kare boş çekin. Bunu bir kez de VII’ye gelmek üzere yani 2 stop açarak tekrar edin. Ardından yukarıdaki sıralamayı aynen ve hiç sıralamayı bozmadan dört kez daha tekrar edin. Toplamda beş dilim çekim yapmış oldunuz. Dilerseniz her bir dilim çekiminiz bittiğinde filmin bu bölümünü karanlık
odada ve tam karanlık ortamda kesip bir spirale takıp yıkama tankına yerleştirin, sonra dönüp aynı filmle ikinci dilim çekimi yapıp tekrar kesip yeni bir tanka yerleştirin ve bu beş kez tekrar etsin. Dilerseniz tamamını çektikten sonra filminizi her bir dilim aralığından kesip ( ki bu dilimlerin aralarını tespit etmeniz oldukça zordur, yanlış yerlerden kesme olasılığı çok yüksektir ) ayrı ayrı tanklara yerleştirebilirsiniz. Veya çektiğiniz her dilimi tanka yerleştirip yıkadıktan sonra , yeni dilimi çekip bu dilimi de yıkadıktan sonra, bunu beşinciye kadar tekrar etmektir. Tankların üzerine işaretler koymanız gerekir, çünkü her dilimin yıkama süresi birbirinden farklı olacaktır. Yıkama sıcaklığınız hep aynı kalmak koşuluyla, yıkama süreniz ilk dilimde üretici firmanın belirlediği süre olacak, ikincisinde 30 sn. daha az, üçüncüsünde 1 dk. daha az, dördüncüsünde 30 sn. daha fazla, beşincisinde 1 dk. daha fazla olacak şekilde yıkayın. Ancak bir negatif daha harcamayı göze alabilirseniz bu dilimlerin sayısını artırmanız çok yerinde bir tavır olur ve yıkama sürelerine 30’ ar sn. lik dilimler yerine 15’ şer sn. lik dilimler halinde azaltıp artırarak daha hassas sonuçlar elde edebilirsiniz.
Bütün yıkama işlemlerinize dair notlar almış olmanız gerekir. Çünkü hangi dilim negatifin hangi süre ile yıkandığını bilmeniz gerekir. Bütün negatifleri yan yana koyup öncelikle Zone V. gri pozlamasına karşılık gelen gri çekimleriniz ( her dilimin ilk karesi idi) ile gri kartı karşılaştırın. Bunlardan hangisinin gri kartın grisi ile örtüştüğünü bulmaya çalışın.( Bir densitometreniz olmadığını ve gri skalanızın bulunmadığını varsayıyoruz. Densitometre yoğunluk ölçer olduğu için , gri skalası ise değişik gri tonların birebir karşılığını verebildiği için elde edilecek sonuçlar şüpheye yer bırakmaz. Göz ile yapacağınız tesbitlerde çok titiz olmanız gerekir ). Sonra en iyi detayı veren en koyu negatifi ( yani en iyi detayı alabildiğiniz en açık bölge- en ışıklı veya en beyaz yüzey –Zone VII.) araştırın. Bununla da yetinmeyip, en iyi detayı veren en açık negatifi ( yani en iyi detayı veren en koyu bölge – en az pozlanmış bölge – Zone III ) araştırın. Dolayısıyla Zone III. , Zone V. ve Zone VII. yi en iyi görebildiğiniz negatifi tesbit etmeye çalışacaksınız. Testinizin bir kez olacağını ve bundan böyle bütün uygulamalarınızın bu doğrultuda yürüyeceğini düşünürsek alacağınız testlerin çok hassas ve titiz yapılması gerektiği açıktır.
O halde negatiften yaptığınız testlere ,minimum pozlama ile maksimum siyah testi ile devam edip saptadığınız sonuçlardan emin olmalısınız. Kullanacağınız kart 2 ya da 3 numara kart olmalı. Ve bunlardan birini belirledikten sonra bütün baskılarınızı bununla yapmalısınız. ( Zone sistemin daha çok 2 numara kart’ ı esas aldığını hatırlatmalıyım )
Agrandizörünüzün şase yüksekliğini sabitledikten ve diyaframınızı 8 (f) açıklığına aldıktan sonra, magazine, pozlamadığımız ( çekim yaparken objektif kapağını kapatıp çektiğimiz boş kareler ) karelerden birini takıp ( netlemeyi normal pozlanmış herhangi bir kare ile yaptıktan sonra ) timer’ da pozlama sürelerini 2 sn. 2,5 sn. veya 3 sn. lik aralıklardan herhangi birine alıp 10 x 15 ten küçük olmayan boyuttaki bir test kartını bu aralıklarla 8 -10 kez tekrar eden bir test’ e tabi tutun. Bu kartı 2 dk. geliştirici solüsyonda ( solüsyon sıcaklığı sürekli aynı olmalı ) beklettikten sonra hipoya atıp durdurma işlemini tamamlayın ve yıkayıp kuruttuktan sonra gün ışığında bu test kartını kontrol edin. Tam siyahın hangi en az pozlama aralığında başladığını tesbit edin. Yani tam siyahı veren ilk pozlama aralığını saptayacaksınız. Bu işlemi gözünüzle tesbit ettiğiniz için, doğruluğunu kontrol etmek amacıyla bu kez Zone V. ile pozladığınız ( İlk karenin Gri kart olduğunu hatırlayın) kareyi aynı süre ile agrandizör altında pozlayarak gerçekten Zone V. teki gri ‘ yi elde edip etmediğinizi bulun. Eğer Zone V. i elde edebilmişseniz, saptadığınız minimum pozlama süresi ile maksimum siyah testi doğru demektir. Eğer sapma var ise testinizin siyah aralıklarından diğerini seçin ve böylece doğru pozlama süresini tesbit etmiş olacaksınız. Kafanızda hiçbir soru işareti kalmaması için, bu kez en az detay’ ı veren en koyu negatifi bulup bununla aynı süre agrandizman test baskısı alarak, minimum detayı en açık bölgeden ( beyazdan detay almak için – kar – su …vs. ölçüm aldıktan sonra 2 stop açılması gereğinin, siyahtan detay almak için ölçüm aldıktan sonra 2 stop kısılması gereğinin nedeni sanırım şimdi daha iyi anlaşılıyordur ) almaya çalışacaksınız.
Yukarıdaki işlemleri, sizce en tatmin edici sonucu elde edinceye kadar farklı banyo süreleri ile yıkanmış negatiflerinizde tekrar edin. Böylece filminizin yıkama süresini saptamış olacaksınız. Eğer istediğiniz sonuç negatifinizin bir miktar yüksek kontrast içermesi ise, belirlediğiniz bu yıkama süresini yaklaşık 30 sn. uzatın. Eğer istediğiniz sonuç negatifinizin bir miktar düşük kontrast içermesi ise bu kez filminizin yıkama süresini 30 sn. kadar kısaltın.
Filminizin yıkama süresi konusundaki testinizden de emin olduktan sonra bu kez kart banyo süresini tesbit etmelisiniz. Bunu da Zone III., Zone V. ve Zone VII. bölgelerinden ayrı ayrı test edilmesi kanımca en doğru yöntemdir.
Yukarıda anlattığım minimum poz süresi ile maksimum siyahı elde etme testini gerçekleştirmiştiniz. Burada boş negatifle elde etmiş olduğunuz maksimum siyah elde ettiğiniz pozlama süresini kullanarak bir test kartını yeniden pozlayın ve geliştirici solüsyonda bir dakika süre ile tutun. Sonra hipodan geçirip suya atın. Ardından aynı işlemi 1,5 dk. süreyle , 2 dk. süreyle ve 2,5 dk. süreyle yıkamak üzere tekrar edin. Tamamı kuruduktan sonra bütün test kartlarını gün ışığında yanyana koyarak inceleyin. En berrak siyahı veren kart banyo süresi sizin kartınızın yıkanma süresidir. Testinizden , yani kart banyo sürenizden yüzde yüz emin olmak için aynı testi Zone V. i veren orta gri ile ve minimum detayı veren en koyu negatifinizle ( yani en açık bölgedeki detaylarla ) tekrar etmelisiniz.
Bu tekrarlar da gerçekleştikten sonra, kart banyo süreniz belirlenmiştir. Bütün testleriniz gerçekleşti , artık makinanızın hız birimini hangi noktaya getireceğinizi, filminizi hangi banyo süresi ile yıkayacağınızı ve bu negatiften yapılan baskılarda kartınızı hangi süre ile yıkayacağınızı biliyorsunuz.
Ancak bütün bunlar kadar önemli bir başka bilgi de çekim aşamasında çekim konusu mekan veya alanın farklı noktalarındaki ışığı gözlerinizle iyi saptamanız ve bu her bir ayrı aydınlanmış alanın hangi Zone’ a karşılık geleceğini bilmenizdir. Spot ölçümü yapabilen mekanik bir kamera ile işiniz bir hayli kolaydır. Değişik noktalardan ışık ölçümü alarak bütün alandaki Zone aralığını tesbit edebilirsiniz. Konu üzerindeki ışık Zone II ile Zone VIII aralığını aşacak kadar yüksek kontrast içeriyorsa çekim yapmaktan kaçınmalısınız. Genellikle Zone III. ile Zone VII. aralığında kalmaya özen göstermelisiniz. Ancak Zone II. ile Zone VIII aralığına ulaşan yüksek kontrast durumunda filminizi yıkarken yukarıda da belirttiğim gibi yıkama süresini bir miktar düşürerek kontrastı manuple edebilirsiniz. Ya da Zone aralığı Zone IV ile Zone VI arasına sıkışmış ise gene bir miktar kontrastı artırmak için yıkama süresini bir miktar uzatarak düşük kontrastı manuple edebilirsiniz.
Ya da test için kullandığınız filmden 1-2 36’lık alıp, bunu altışarlı veya yedişerli karelerden oluşacak şekilde boş film kasetlerine aktarın. Film sarma cihazınız varsa izlenecek en ekonomik yol bu olacaktır. Bu kasetlerin her biriyle yeni yıkama sürenizi çok daha kolay ve minimum maliyetle tespit etmiş olacaksınız.
Şunu da unutmamalısınız ki, her insan kendince Zone sistem uygulamak için gerekli olan test sürecini kendisi belirleyebilir. Yani herkes kendi test yöntemlerini kendisi üretebilir.